Özellikle 2016 yılından sonra popülerlik kazanan ‘yalan haber’ (Fake News) araştırmaları, yalan haberlerin yayılması ve kabülü üzerinde etkili bilişsel faktörlere de yer veriyor.

Bilişsel Nöroloji alanında çalışan Julian Matthew, yalan haberlerin aklımıza nasıl girdiğini anlamak için hafızanın nasıl çalıştığını ve anılarımızın nasıl ‘bozulduğunu’ incelemek gerektiğini düşünüyor.

Julian Matthew, The Conversation İnternet sitesinde yayımlanan makalesinde, insan beyninin ‘sahte anılar’ üreterek yalan haberlere olan yatkınlığı artırdığını ortaya koydu ve yalan haberle mücadele etmek için bazı önerilerde bulundu.

Bilgiyi hatırlıyor, kaynağını unutuyoruz

Matthew’e göre bazı bilgileri hafızamızda tutuyoruz ancak bilginin kaynağını her zaman hatırlayamıyoruz. Araştırmacı, ürün reklamlarının etkisinin ardında bu ‘yanlış atıf’ durumunun olduğunu öne sürüyor. Buna örnek olarak, reklamda gördüğümüz bir ürünle karşılaştığımızda ürünün bize tanıdık geldiğini, ancak bu tanışıklık hissinin kaynağının reklam olduğunu hatırlamadığımızı söylüyor.

Matthew ayrıca, ‘Mandela etkisi’ adı verilen fenomene de atıfta bulunarak yalan habere ne kadar sık maruz kalırsak gerçek olduğuna inanmamızın o kadar kolaylaştığını ifade ediyor. Tekrarın grup içinde fikir birliği algısı yaratarak ‘kolektif yanlış hatırlama’ya neden olduğunu ekliyor.

Mandela etkisi, yani kolektif yanlış hatırlama, gerçek olmayan bir bilginin gerçekmiş gibi bir grup insan tarafından hatırlanması durumunu anlatmak için kullanılıyor

Belleğimiz ‘arşivci’ değil ‘hikaye anlatıcı’

Duygular ve dünya görüşü hafızanın nasıl kodlandığını ve hafızadan nasıl geri çağrıldığını etkiliyor. Araştırmacıya göre, hafızanın daha çok bilgileri yorum yapmadan kaydeden bir arşiv görevlisi olduğunu düşünüyoruz ancak daha çok bir hikaye anlatıcıya benziyor.

Anılarımız da inançlarımız tarafından şekilleniyor. Buna örnek olarak ‘seçici maruz kalma’ teorisini veriyor. Bu teoriye göre insanlar var olan düşünceleri ve inançlarını güçlendiren bilgileri daha kolay kabul ediyor görüşleriyle çelişenleriyse görmezden geliyor.

Ancak, buna bakarak insanların sadece kendi inançlarını destekleyen bilgileri hatırladığını söylemek mümkün değil. Matthew karşıt görüşlerin de inançlarımıza uygun olanlar kadar hatırlandığını söylüyor. Bunun sebebi insanların aynı zamanda kendi inançlarını daha iyi savunabilmek için karşıt görüşleri de hatırlamaya meyilli olması.

Yine de inançların güçlü olması, yanlış bir bilginin düzeltilmesine verilen tepkiyi de etkiliyor. Bir haberin ya da bilginin yanlış olduğunun açıklaması ve kesinleşmesi bile insanların konu hakkındaki inançlarını değiştirmesini her zaman mümkün kılmıyor. Düzeltmeler duygusal anlamda güçlü bir etki yaratmıyor.

Yalan haberden korunmak için öneriler

Matthew, hafızanın çalışma şekline bakarak yalan habere tamamen direnmenin mümkün olmadığını öne sürüyor. Yine de ‘yalan haber’ tuzağına düşmemek için bazı önerilerde bulunuyor.

Ona göre, ilk olarak bir bilim insanı gibi düşünmeye başlamakta fayda var. Merak uyandıracak bazı soruları sorma alışkanlığı kazanma ve kişisel yargılarımıza yönelik farkındalık işe yarayabilir.

Bir habere eleştirel bakmak için şu sorular sorulabilir:

• Bu, nasıl bir içerik?

İnsanlar son yıllarda habere daha çok sosyal medya ve haber toplayıcılar aracılığıyla erişiyor. Karşılaşılan içeriğin haber mi, görüş mü, yoksa parodi mi olduğu soruları sorularak bilginin hafızada daha sağlam yer etmesi mümkün olabilir.

• Nerede yayımlandı?

Dikkati içeriğin yayımlandığı yere yöneltmek, kaynağın hafızaya kodlanması için oldukça önemli. Böylelikle kaynağın geçerliliği bilginin geçerliliğini etkileyebilir.

• Kimin yararına?

İçeriğin gerçekliğine inanmanızın kimin yararına olacağı sorusu üzerine düşünmek de kaynağı hafızada kodlamaya yardım edebilir. Ayrıca kendi çıkar ve kişisel yargılarımızın etkisinde olup olmadığımızı anlamamız için de bir yöntem olabilir.

Bu soruların yanında anılarımızın kaynağını hatırlamadığımız durumlarda bilgimizin doğruluğunu sorgulayarak ve kaynağa dikkat etmeye çalışarak da sahte anılar ve yalan haberlerden korunmak münkün.